De omgeving verrijken met geluid

Tinnitus en misofonie (afkeer van bepaalde geluiden van buitenaf) treden vaak op in stille plaatsen. Omdat het gehoorsysteem zich ontwikkelt in een omgeving waar er constant geluiden zijn, interpreteren de hersenen stilte als iets onnatuurlijks. Stilte wordt in verband gebracht met gevaar. Stilte roept een waarschuwingsreactie op die het lichaam klaarmaakt om te reageren als er daadwerkelijk gevaar is.

Stilte kan vermeden worden door de geluidsomgeving te verrijken. Geluidsverrijking is mogelijk op verschillende manieren. De geluiden mogen echter niet irriteren. Ze mogen ook de aandacht niet trekken. Ze moeten aangenaam zijn, zodat je geen negatieve gevoelens ervaart.

Geluidsverrijking is aangewezen bij alle diagnostische categorieën volgens het model van Jastreboff. Een overzicht:

Categorie 0: Hyperacusis / Tinnitus - lage graad
Hier zijn de symptomen eerder beperkt en ze hebben weinig invloed op de levenskwaliteit. Men heeft geen negatieve gevoelens bij de tinnitus of de hyperacusis.

Categorie 1: Tinnitus
Hier is er enkel tinnitus aanwezig maar dan wel in een ergere mate dan bij de voorgaande categorie. Er is geen gehoorverlies maar er kan wel fonofobie optreden.

Categorie 2: Tinnitus met gehoorverlies
Hier heeft men niet alleen te kampen met tinnitus maar ook met een gehoorverlies waardoor er problemen optreden in het verstaan van de spraak. Het gehoorverlies wordt bij deze cliënten gecompenseerd door hoortoestelaanpassing.

Categorie 3: Hyperacusis met of zonder tinnitus
Deze cliënten zijn overgevoelig voor geluiden in een ergere mate dan bij categorie 0. Naast de hyperacusis kan er ook tinnitus optreden. Na blootstelling aan lawaai kunnen de symptomen toenemen maar na een nachtje rust is er opnieuw een normalisatie.

Categorie 4: Hyperacusis met of zonder tinnitus met een toename na verblijf in lawaai
Hier is de hyperacusis meestal heel erg. Na verblijf in een lawaaierige omgeving zullen de symptomen verergeren. Deze toename in ernst kan dagen duren. Deze vorm komt niet veel voor.

Cliënten met draagbare geluidsgeneratoren moeten hun geluidsomgeving verrijken wanneer zij hun generatoren niet dragen, bijvoorbeeld ’s nachts. Op momenten dat ze geluidsgeneratoren dragen, hebben ze geen nood aan bijkomende geluidsverrijking. Een TRT-deskundige bepaalt of het nodig is om geluidsgeneratoren te dragen. Dit hangt af van de categorie waarin de cliënt zich bevindt. In sommige categorieën is het dragen van geluidsgeneratoren niet nodig.

Stilte in de moderne samenleving versus natuur

In de natuur is het nooit stil. Er zijn voortdurend geluiden aanwezig. Stilte is vaak een waarschuwingssignaal dat wijst op de komst van een roofdier. In de huidige, westerse samenleving hebben we stevige gebouwen geconstrueerd. Veelal voorzien van dubbelglas om het warmteverlies te beperken, houden ze geluiden buiten. Het gevolg hiervan is dat er weinig natuurlijk achtergrondgeluid aanwezig is in de vertrekken waarin we leven en werken. Vooral ‘s nachts vertoeven we in stilte, want ramen en deuren worden dan goed gesloten gehouden.

Veel mensen (vooral oudere) leven alleen in heel stille omgevingen. Toch is het blijkbaar nog niet stil genoeg. Het gebruik van oordoppen is aanzienlijk. Het feit dat oordopjes overal te koop zijn, wijst erop dat er veel vraag naar is. Maar de oordopjes worden niet gebruikt waarvoor ze in eerste instantie dienen, namelijk om het oor te beschermen tegen te harde geluiden. Veel mensen willen via oordopjes eender welk geluid vermijden, vooral tijdens het slapen.

Het stijgend aantal senioren in de samenleving heeft ook tot gevolg dat er meer oudere mensen kampen met gehoorverlies. Als het gehoorverlies problemen veroorzaakt bij het verstaan van spraak, hebben ouderen versterking nodig via hoorapparaten. Het is belangrijk dat de apparaten correct zijn afgesteld door een audioloog en dat ze juist worden gebruikt. Het is echter bekend dat heel wat oudere mensen met gehoorverlies geen hoorapparaten dragen. Zij leven aldus in een te stille omgeving.

Merken we nog op dat de westerse cultuur op een speciale manier omgaat met stilte. Al sinds de kinderjaren wordt ons opgedragen stil te zijn als we bijvoorbeeld huiswerk maken of gaan slapen. Ook in talrijke andere situaties mogen we geen lawaai maken. Het is tijdens die stille momenten in de kinderjaren dat tinnitus of misofonie kan optreden. Het opleggen van stilte in de kinderjaren leidt tevens tot de drang om stilte op te zoeken in de volwassenheid. De drang naar stilte zit zelfs in onze taal: ‘Stilte is goud waard’, zegt een spreekwoord. Laat duidelijk zijn: dat is het NIET!

Wat gebeurt er als je omgevingsgeluid vermijdt?

In 1953 voerden Heller en Bergman een eenvoudig experiment uit. We beschreven het al in een eerder hoofdstuk. Ter herinnering: de onderzoekers plaatsten tachtig normaalhorende studenten (zonder tinnitus) gedurende vijf minuten in een geluidsdichte kamer. De proefpersonen moesten elk geluid melden dat ze hoorden. Velen dachten dat het om een gehoortest ging, maar eigenlijk ondergingen ze niets anders dan vijf minuten totale stilte. 93 procent meldde zoemende en fluitende geluiden in het hoofd of de oren. Het zijn deze geluiden die worden gemeld door tinnituscliënten. Iedereen die aandachtig luistert, kan in een geluidsdichte kamer (in complete stilte dus) tinnitus ervaren en horen.

De meeste mensen trekken zich elke avond terug in stilte, hetzij in een studeer- of zitkamer, hetzij in een slaapkamer. Deze kamers zijn te vergelijken met de geluidsdichte kamer in het hierboven beschreven experiment. Het is verbazingwekkend dat mensen zich gedurende zoveel jaren kunnen terugtrekken in dergelijke stille omgevingen zonder tinnitus te horen. Experimenten bij dieren hebben uitgewezen dat geluiden beter worden waargenomen als het lawaai rondom hen beneden een bepaald niveau daalt. De geluiden van buitenaf worden dan met andere woorden luider waargenomen. Dit is het mechanisme dat werkzaam is bij hyperacusis. Het betekent dat er veel meer kans bestaat om heel zwakke geluiden waar te nemen in stille omgevingen dan in omgevingen met lawaai. Geluiden worden nu eenmaal beter gehoord als het lawaai in de omgeving daalt. Wanneer dat geluid afkomstig is van normale zenuwcelactiviteit in de hersenen, treedt er tinnitus op. Mensen met tinnitus horen dus eigenlijk de elektrische activiteit in hun zenuwcellen.

Hoe hard een geluid wordt ervaren, hangt af van het contrast tussen dat geluid en het achtergrondlawaai. Als je op de snelweg naar de autoradio luistert bij een aangenaam luistervolume en je even later via de afrit op een zijweg terechtkomt, lijkt de radio plots veel te hard te staan. Dit mechanisme gaat ook elders op. In stilte kunnen zelfs zachte geluiden heel luid overkomen, vooral als het om betekenisvolle geluiden gaat. Denk maar aan een inbraakalarm dat ’s nachts tweehonderd meter verder in de straat afgaat. Precies op die manier klinkt tinnitus heel luid in een omgeving zonder geluidsverrijking. In stilte richt het gehoorsysteem de aandacht alleen op dat ene geluid, in dat geval tinnitus. Het is onmogelijk om het niet te horen. Precies daarom prikkelen we het gehoorsysteem met ander geluid. Op die manier vermijden we dat mensen zich specifiek richten op tinnitus of op geluiden van buitenaf. Door het gehoorsysteem te prikkelen met geluid en de omgeving te verrijken, wennen mensen aan de tinnitus of aan de geluiden van buitenaf. Gewenning kan onmogelijk optreden in een heel stille omgeving.

Het positieve effect van geluidsverrijking gaat verder tijdens de slaap. In slaaptoestand zijn we ons niet bewust van onszelf en de omgeving. We voelen, horen en zien niets bewust. Toch functioneren er op dat moment nog bepaalde delen in de hersenen, bijvoorbeeld diegene die instaan voor het selectief gehoor. Dankzij het selectief horen worden we bijvoorbeeld wakker van een baby die beweegt in zijn slaap, terwijl we een paar minuten eerder door een onweer sliepen. Het selectief gehoor neemt dus alleen waar wat op dat moment belangrijk is. De geluidsomgeving niet verrijken tijdens het slapen vermindert de mogelijkheid om te wennen aan tinnitus of aan externe geluiden.

Waarom zoeken mensen stilte?

Er zijn tal van redenen waarom we van nature de neiging hebben om stilte op te zoeken. Velen ervaren lawaai als een schending van hun territorium. In de huidige, westerse samenleving zijn mensen gesteld op hun privacy. Het horen van lawaai schendt de privacy. Geen lawaai betekent dus geen inbreuk. Het gehoor werkt nochtans anders. Hoe stiller het wordt, hoe makkelijker we zachtere en verder verwijderde geluiden kunnen horen. Daardoor hebben we een nog grotere bescherming nodig tegen deze geluiden. Stilte staat voor velen gelijk aan rust en ontspanning, maar in feite neemt de werking van het autonoom zenuwstelsel toe. De hersenen interpreteren stilte, zoals eerder vermeld, als iets onnatuurlijks. Stilte wordt in verband gebracht met gevaar, waardoor de werking van het autonoom zenuwstelsel toeneemt en het lichaam wordt klaargemaakt om te reageren als er echt gevaar dreigt. In die zin is de beste geluidsomgeving om te ontspannen geen stilte, maar een omgeving die wordt verrijkt met natuurgeluiden.

De meeste mensen hebben een duidelijke mening over wat wel en niet aanvaardbaar is wanneer het gaat over lawaaihinder. Minder verdraagzaam zijn tegenover lawaai wordt als normaal beschouwd. Toch zal het horen van de televisie van je buurman onaangenamer klinken wanneer je die man sowieso al niet aardig vindt, dan wanneer het gaat om de tv van een geliefd familielid met een licht gehoorverlies. De afkeer van gewone, alledaagse geluiden is opvallend bij cliënten met tinnitus. Veertig procent onder hen was al gevoelig voor geluiden vooraleer ze te kampen kregen met tinnitus. Het is belangrijk om je eigen mening over het geluid dat andere mensen maken in vraag te stellen. Ga er niet onmiddellijk van uit dat alle geluiden die anderen maken boosaardige pogingen zijn om je last te bezorgen.

Is geluidsverrijking een nieuwe techniek?

In heel wat oude beschavingen was het gebruikelijk om aan de natuurlijke omgeving geluiden toe te voegen die door de mens zelf werden gemaakt. Vooral in Japan was het verrijken van de geluidsomgeving een kunst. Ook nu nog maken watervallen, fonteinen en windklokken deel uit van de dagelijkse, Japanse architectuur en verfraaiing.

De meeste mensen vinden natuurgeluiden aangenaam en ontspannend. Wandelen in de tuin of aan het strand maakt mensen rustig en relaxed. Toch zijn het vooral de weersomstandigheden die bepalen of de wandeling al dan niet ontspannend is. Een strandwandeling tijdens een hevige storm is heel wat minder aangenaam dan op een mooie lentedag. Maar bij goed weer vinden zelfs tinnitus- en hyperacusiscliënten deze plaatsen vredig. Bij cliënten die overgevoelig zijn voor geluiden of die te kampen hebben met tinnitus werkt zelfs het geluid van de regen of de wind geruststellend wanneer ze veilig en knus binnen zitten. Natuurgeluiden zijn heel wat minder opdringerig dan vele geluiden die door de mens worden geproduceerd.

Een gedeeltelijke verklaring hiervoor is dat het gehoorsysteem zich ontwikkelt in een omgeving waar er altijd natuurgeluiden zijn. Het gehoorsysteem heeft zich aan dit type van achtergrondgeluid aangepast. Maar met de komst van de moderne architectuur blijft het achtergrondlawaai grotendeels buiten. De goed geïsoleerde gebouwen vormen een heel belangrijke oorzaak in de huidige toename van tinnitus en hyperacusis.

Veel mensen hebben te kampen met slaapproblemen. Ook hier kan geluidsverrijking behulpzaam zijn. Het verrijken van de geluidsomgeving verbetert de slaapkwaliteit bij iedereen. Apparaten die natuurgeluiden opwekken of CD’s met opgenomen natuurgeluiden worden massaal aangekocht, meestal door mensen zonder tinnitus of geluidsgevoeligheid. Laat duidelijk zijn dat ze buitengewoon bruikbaar en aanbevolen zijn bij TRT .

Soorten geluidsverrijking

Geluiden van de natuur zelf zijn wellicht het best om de geluidsomgeving te verrijken. Cliënten die op het platteland wonen, doen er goed aan hun raam altijd open te laten. Wanneer veiligheid en slecht weer dit onmogelijk maken, is het belangrijk om de leefruimtes te voorzien van geluid. In het verleden werden huishoudelijke installaties aanbevolen als simpele en beschikbare geluidsbronnen. Denk maar aan een grote ventilator, plafondwaaiers, enz. Aangezien deze geluiden een normaal onderdeel vormen van de huishoudelijke omgeving, zijn ze heel behulpzaam. Ze zijn echter niet altijd even bruikbaar. Eigenlijk zijn alleen neutrale geluiden geschikt voor geluidsverrijking. Onder neutrale geluiden verstaan we geluiden die geen negatieve of positieve gevoelens opwekken. Een ander probleem bij het gebruik van geluiden afkomstig van huishoudelijke installaties is de onmogelijkheid om het geluidsvolume te regelen. Soms maken ze de tinnitus onhoorbaar. In dat geval kan er onmogelijk gewenning optreden. Draagbare geluidsgeneratoren voldoen wel aan de bovenstaande vereisten. Ze produceren geluiden die neutraal zijn en zijn voorzien van een volumeregelaar, zodat de tinnitus altijd hoorbaar blijft. Op die manier kan er gewenning optreden.

Naar de radio luisteren of tv-kijken is alleen goed om te ontspannen. Radio of tv altijd laten aanstaan met als doel de geluidsomgeving te verrijken, is geen oplossing. Muziek en gesproken commentaar hebben altijd een betekenis en prikkelen bijgevolg het autonoom zenuwstelsel. Het is net de bedoeling om de activiteit in het lichaam te verminderen. Neutrale geluiden zijn wel geschikt, want ze hebben geen betekenis. In die zin is een radiotoestel dat niet precies op een station is afgestemd, een goed alternatief. De ‘ruis’ maakt geen gevoelens of gedachten los. Bovendien is ook het volume van de ruis controleerbaar. De tinnitus blijft dus hoorbaar. Ook het draaien van CD’s met realistische natuurgeluiden (bv. geluiden van de zee of uit het woud) is een goede vorm van geluidsverrijking. Ook hier is het volume te regelen.

We raden alle tinnituscliënten aan om speciaal vervaardigde ruisgeneratoren aan te schaffen. De generatoren bevatten een uitgebreide keuze aan natuurgeluiden die elektronisch worden geproduceerd. De apparaten zijn makkelijker te controleren en te verplaatsen. Je kunt ze zelfs meenemen op uitstapjes. De betere ruisgeneratoren hebben goede luidsprekers die een mooi geluid voortbrengen. Ze kunnen ook worden aangesloten op een stereo-installatie. Geluidsverrijking moet constant gebeuren, ook ‘s nachts. Als je partner zich stoort aan het geluid, bestaat de mogelijkheid een kussen met ingebouwde ruisgenerator te gebruiken. Zo ondervindt de partner geen last. Sommige ruisgeneratoren zijn voorzien van een gleufje waarin je verschillende geluidskaarten kunt steken. Je kunt dus een collectie aanleggen. Zoals gezegd zijn ook CD’s en opnames van natuurgeluiden bruikbaar. Let er wel op dat het volume constant blijft, want anders trekken bepaalde geluiden de aandacht. Let ten slotte op met muziekcassettes. Het geluid is soms vervormd en bovendien kan je ze moeilijk automatisch opnieuw laten afspelen. Iedere geluidsverrijking moet continu kunnen worden gebruikt, niet alleen voor een korte periode (bv. voor het slapen gaan).

Als je in het TRT-programma draagbare geluidsgeneratoren voorgeschreven krijgt, is geluidsverrijking niet nodig terwijl je de generatoren draagt. Maar het is essentieel om geluidsverrijking te gebruiken wanneer de generatoren niet worden gedragen, bijvoorbeeld tijdens het slapen.

Tegenwoordig bestaan er ook goede apps voor smartphones/tablets die geschikte geluiden produceren om te gebruiken voor geluidsverrijking (zoals bijv. de "Sound App").

Geluidsverrijking: kenmerken en benodigdheden

Geluidsverrijking mag de tinnitus niet onhoorbaar maken. Wennen aan tinnitus is onmogelijk als je het tinnitusgeluid niet hoort. Bij geluidsverrijking is het dan ook belangrijk te controleren of de tinnitus nog hoorbaar is. Het is zoeken naar een evenwicht. Ook het geluid dat je gebruikt om de omgeving te verrijken, moet nog hoorbaar zijn. Mensen die kampen met tinnitus en gehoorverlies, stellen hun hoorapparaten in op de normale instelling. Vervolgens wordt de geluidsomgeving verrijkt en controleren we of de tinnitus nog hoorbaar is.

Het is van essentieel belang dat je bij de gebruikte geluidsverrijking nooit opgewonden raakt of enige afkeer voelt. Het doel van de TRT is de negatieve reactie op tinnitus of geluiden van buitenaf te verminderen. Het introduceren van een nieuw geluid dat een negatieve reactie veroorzaakt, maakt de zaken alleen maar erger. Het vergt ongetwijfeld wat tijd en experimenteren om het geschikte geluid te vinden. Het is ook belangrijk dat de familie/partner de geluiden aangenaam vindt. Meestal vormt dat laatste geen probleem. Familieleden moeten het belang inzien van dit deel van de behandeling. Ze merken ook dat geluidsverrijking goed is voor iedereen. Bij wie extreem angstig reageert op tinnitus of op geluiden van buitenaf zal geluidsverrijking traag moeten verlopen. Begin met zeer lage, nauwelijks hoorbare geluidsniveaus.

Geluidsverrijking moet 24 uur per dag worden gebruikt, ook en vooral ’s nachts. Het niet gebruiken van geluidsverrijking tijdens de slaap vermindert de doeltreffendheid van de behandeling met minstens één derde. Dit komt omdat de delen van het gehoormechanisme die belangrijk zijn voor het horen van tinnitus of andere externe geluiden tijdens het slapen ‘wakker’ zijn. Het is van essentieel belang dat geluidsverrijking ‘s nachts wordt gebruikt. Aanvankelijk lijkt het nieuwe geluid storend op het moment dat je probeert in te slapen, aangezien je gewoon bent aan de stilte. Het is aan te raden om het geluid dat je gebruikt om de omgeving te verrijken altijd aan te laten in de slaapkamer. Op die manier wordt het geluid een deel van de slaapkamer en merk je het op den duur niet meer op. Zoals eerder vermeld kunnen cliënten van partners die last ondervinden van het geluid in de slaapkamer gebruikmaken van een kussen waarin een ruisgenerator aanwezig is. Op die manier ondervindt de partner geen last.

Om te wennen aan de tinnitus of aan geluiden van buitenaf is er meer nodig dan alleen geluidsverrijking. Geluidsverrijking is een onderdeel van het volledige TRT-programma, maar wel een essentieel onderdeel. Het wordt aangewend in alle diagnostische categorieën van Jastreboff. Het gebruik ervan is onbegrensd, aangezien het heilzaam is voor iedereen, ook voor wie geen probleem heeft met tinnitus of geluiden van buitenaf. Voor cliënten die in behandeling zijn geweest, is het een bijkomende garantie voor het niet opnieuw opduiken van tinnitus of problemen met geluiden van buitenaf.

Het is mogelijk dat iemand op het einde van een succesvol TRT-programma volledige stilte ervaart. In dat geval zijn er geen negatieve reacties meer op geluiden van buitenaf. Bij tinnituscliënten is de tinnitus dan helemaal verdwenen. Het is ook mogelijk dat de tinnitus een onderdeel van de natuurlijke stilte is geworden. Je hoort de tinnitus nog, maar ervaart hem als een neutraal geluid.

Gebruik van geluidsverrijking in het TRT programma

Wie in behandeling is bij een deskundige, getraind in het geven van TRT, moet goed geïnformeerd zijn over het gebruik van geluidsverrijking. Eerst en vooral is het belangrijk de oorspronkelijke geluidsomgeving te beschrijven. Op die manier kan de deskundige vaststellen hoeveel natuurgeluid er aanwezig is in je omgeving op verschillende tijdstippen van de dag. De trainer moet een goede uitleg geven over de noodzaak van geluidsverrijking. Je moet overtuigd zijn dat dit een belangrijk onderdeel is van de behandeling. De trainer gaat ook na of je een goed zicht hebt op het neurofysiologisch model van Jastreboff, aangezien dit het meest essentiële onderdeel is van elk TRT-programma. Je zult wellicht wat hulp nodig hebben of enige suggesties voor het vinden van een geluid dat bij je past. Vraag advies over de manier waarop je de geluidsomgeving moet verrijken en over de trapsgewijze toename in het gebruik ervan, want uiteindelijk moet de geluidsomgeving 24 uur per dag worden verrijkt.

Als je oordoppen draagt vanwege de overgevoeligheid aan geluiden, moet het gebruik ervan trapsgewijs worden afgebouwd. Geluidsverrijking moet de plaats van de oordopjes innemen. Wees niet bang om de doppen achterwege te laten. Door een gepaste geluidsverrijking hebben ze geen zin meer.

De meeste cliënten met geluidsgevoeligheid hebben ook nood aan draagbare geluidsgeneratoren. Het gebruik van de generatoren moet zorgzaam worden begeleid door een getrainde TRT-therapeut. Wanneer je de generatoren niet draagt, is er geluidsverrijking nodig. Iedere verandering in het gebruik van geluidsverrijking moet stapsgewijs verlopen en niet plots, vooral bij extreme gevoeligheid voor externe geluiden. Onthoud goed: Doe nooit iets waardoor je negatieve reactie op tinnitus of op externe geluiden nog erger wordt.

Voordelen van geluidsverrijking

Sommige cliënten moeten ruisgeneratoren dragen. Dit hangt af van de diagnostische categorie waarin iemand zich bevindt. Niet iedereen is echter in staat om ruisgeneratoren te kopen. Sommigen kunnen de instrumenten zelfs niet verdragen. Bij wie ruisgeneratoren eigenlijk noodzakelijk zijn, passen we andere vormen van geluidsverrijking toe (bv. ruis van een radio die niet goed afgestemd is). We moeten er ons wel bewust van zijn dat de TRT in dergelijke gevallen niet optimaal wordt toegepast. De vooruitgang zal dan ook vertraagd verlopen.

Veel cliënten ervaren door het gebruik van geluidsverrijking een onmiddellijke vermindering in de ernst en het storende karakter van tinnitus. De mate waarin de ergernis vermindert, is voor iedereen verschillend. Verder vermindert de slapeloosheid vlug, zodat de slaap verbetert. Door de geluidsverrijking worden de omgevingsgeluiden minder storend en treedt de tinnitus meer met tussenpozen op, niet meer continu. De afkerige reacties op de tinnitus of de hyperacusis doen normaliter de spanning in het lichaam toenemen. Door de geluidsverrijking vermindert ook die spanning. Geluidsverrijking vermindert ook het contrast tussen de tinnitus en de stilte of tussen de onaangename geluiden en de stilte. Dit heeft als gevolg dat de onaangename geluiden of de tinnitus minder luid worden ervaren. Het mag duidelijk zijn dat het gebruik van geluidsverrijking van essentieel belang is in de behandeling van tinnitus of hyperacusis.


Link: Sound App: app voor smartphone/tablet om rustgevende geluiden (natuurgeluiden, watergeluiden, dierengeluiden, ...) af te spelen en evt. gebruikt kan worden voor geluidsverrijking: zie Sound App.